This site uses cookies.
Some of these cookies are essential to the operation of the site,
while others help to improve your experience by providing insights into how the site is being used.
For more information, please see the ProZ.com privacy policy.
This person has a SecurePRO™ card. Because this person is not a ProZ.com Plus subscriber, to view his or her SecurePRO™ card you must be a ProZ.com Business member or Plus subscriber.
Affiliations
This person is not affiliated with any business or Blue Board record at ProZ.com.
Services
Interpreting, Translation, Editing/proofreading
Expertise
Specializes in:
Linguistics
Poetry & Literature
General / Conversation / Greetings / Letters
Cinema, Film, TV, Drama
Education / Pedagogy
Games / Video Games / Gaming / Casino
Social Science, Sociology, Ethics, etc.
Other
Rates
Basque to Spanish - Standard rate: 0.07 EUR per word Spanish to Basque - Standard rate: 0.07 EUR per word English to Spanish - Standard rate: 0.09 EUR per word German to Spanish - Standard rate: 0.09 EUR per word English to Basque - Standard rate: 0.09 EUR per word
German to Basque - Standard rate: 0.09 EUR per word
More
Less
Portfolio
Sample translations submitted: 1
Spanish to Basque: Reflexiones marginales sobre sociolingüística asturiana / Bazterreko gogoetak Asturiaseko soziolinguistikaren inguruan General field: Other Detailed field: Linguistics
Source text - Spanish Xulio Viejo Fernández
Universidad de Oviedo
La investigación sociolingüística en Asturias se ha desarrollado en paralelo al movimiento de reivindicación lingüística de las últimas décadas. En este contexto, utilizada como herramienta de análisis pero también como proveedora de expectativas y compromiso hacia la realidad descrita, la sociolingüística asturiana quizá ha acusado la urgencia por suministrar argumentos para el debate sobre políticas lingüísticas y no ha llegado a consolidar un marco de referencia coherente para abordar las cuestiones latentes sobre la existencia social del asturiano.
A priori, una sociolingüística asturiana debería empezar por definir el marco variacional de los usos lingüísticos del país, considerando tanto las claves de la articulación interna de las variedades y registros como el contacto e hibridación con el castellano. En tales coordenadas, hallarían su sentido último otras consideraciones relativas a las actitudes reconocibles en ese ecosistema lingüístico, incluyendo la percepción social de los modelos normativos o textuales que aspiran a ser referenciales en el proceso de normalización, cuyo nivel de aceptación por parte del hablante condiciona mucho su empatía hacia la reivindicación lingüística.
Algunas de estas cuestiones fueron tratadas desde mucho antes de la formulación de la teoría sociolingüística, lo que da idea de su calado histórico y de su trascendencia en la conciencia lingüística asturiana. Desde el XVI, autores como Luis Alfonso de Carvallo ya dejan ver la emergencia del castellano como lengua de prestigio y el retroceso o corrupción del asturiano a partir de una imagen más o menos idealizada de su supuesta pureza primigenia. En otro sentido, una obra teatral de Antón de Marirreguera en el XVII hace explícita una asociación nítida entre lengua e identidad social, al confrontar el asturiano de sus personajes populares con el castellano afectado y ridículo de quien pretende exhibir un falso estatus (Viejo 2002).
Un siglo después, Jovellanos da una descripción más explícita de la hibridación con el castellano en las ciudades de su tiempo (D’Andrés Díaz, 2002: 32) y acredita una percepción unitaria del asturiano al margen de sus variedades locales (Jovellanos, 1981: 68). En 1839 José Caveda abunda en su retroceso en ámbitos urbanos y entre los jóvenes inducido por cuestiones como la instrucción, el servicio militar o la emigración. Asume que el asturiano ha llegado hasta su tiempo “sin alteraciones sensibles que desfiguren su antigua índole”, si bien (y he aquí el filtro ideológico de las élites del XIX) “no a la sociedad de nuestros días corresponde, sino a otra muy apartada de ellos, y menesterosa en extremo de cultura y buen gusto”. Por eso “aquellas voces y frases antes comunes a toda la provincia, actualmente se usan solo en los lugares y caseríos distantes de los pueblos agregados”, aunque “todavía en las aldeas se conserva” (Caveda, 1989: 1-2, 59-60), no poco en un momento de abrumadora mayoría de población rural.
Los primeros estudios dialectales pondrán énfasis en la variación geográfica, con formulaciones de largo recorrido en el debate posterior sobre el asturiano, al cuestionar su integridad en favor de una babélica fragmentación apenas superable gracias al advenimiento del castellano. El primer planteamiento de este tipo se debe al sueco Ake W. Munthe, que en 1887 publica un estudio sobre la variedad occidental en el que pone de relieve la expansión del castellano incluso en las pequeñas villas cabeza de concejo, la atomización del asturiano y distintos niveles en el uso local según la distinta receptividad hacia los rasgos expansivos de la lengua oficial. (Munthe, 1987: 15-16).
Aunque de modo más o menos sesgado, estos autores están dando cuenta de procesos sociales que, sin duda, empiezan a tener lugar en aquel momento. Otro asunto es la fuerza real de esta castellanización, su ritmo, sus formas de penetración y el calado de los discursos y actitudes sociales al respecto en distintos entornos.
Las descripciones dialectales de autores locales aportarán una visión mucho más matizada. Menéndez Pidal, en 1906, describe la situación en Asturias (en oposición a la existencia dialectal de las variedades meridionales, percibidas sin más como castellano mal hablado) como un bilingüismo diglósico equiparable al del gallego (García, 2008). Pidal no cuestiona la unidad del asturiano y, aún más, junto a una detallada descripción de su variación, apunta (en una encuesta inédita de 1911) la penetración hacia las alas de soluciones asturiano-centrales que adquieren así espontáneamente un carácter referencial y unificador del continuo.
Esta lectura de los datos pidalianos de 1911 se debe a Diego Catalán en sus trabajos de los cincuenta sobre el occidente de Asturias (1956: 90) que, junto a los de Rodríguez Castellano (1954) y Menéndez García (1963) certifican con breves apuntes sociolingüísticos tanto la vitalidad del habla local como las influencias ovetenses en competencia con las del castellano oficial, frecuentemente visto como un registro afectado, en clave similar a la que reflejara el teatro de Marirreguera.
El ejercicio más notable de sociolingüística avant la lettre lo firman Catalán y Galmés en 1946 al estudiar la aspiración de /f/ en el oriente de Asturias. Al hacerlo, describen la penetración del castellano y, sobre todo, del asturiano central en las poblaciones mejor comunicadas y entre las generaciones jóvenes o con mayor instrucción. Sin embargo, este innovador enfoque apenas tuvo continuidad, pese a que cuestiones como la unidad de la lengua o su carencia de prestigio han sido los grandes tópicos del debate social sobre el asturiano.
Algunas claves y términos de la naciente sociolingüística asoman por primera vez en 1967 en un trabajo de Josefina Martínez que caracteriza la situación de la capital durante el franquismo como de disglosia asturiano-castellano, analiza la hibridación de ambos códigos y contrapone el modelo más castellanizado de la ciudad al alto grado de pervivencia del asturiano en su periferia. No obstante, pasarán más de dos décadas hasta que una investigación adopte decididamente los métodos sociolingüísticos: la de Ramón d’Andrés (1993) sobre el entorno periurbano de Gijón. Desde entonces, cabría añadir otro tipo de trabajos de distintos enfoques y entidad que no han llegado a constituir un corpus homogéneo ni a definir un discurso consistente sobre las claves sociolingüísticas asturianas.
Más que por la sociolingüística de la lengua, la investigación de los últimos años parece haber apostado por lo relativo a la sociología del lenguaje: las actitudes sociales hacia la lengua, bien con perspectiva histórica (Rodríguez Valdés, 2009) o aplicada (González Riaño, 1994). De cualquier modo, las principales referencias son de naturaleza política: encuestas como diagnóstico de uso y actitudes sociales hacia la lengua y las políticas lingüísticas. Es el caso de la publicada por SADEI en 1984 y las llevadas a cabo por Llera Ramo en 1991, 2002 y 2005. Tan es así que buena parte del debate público sobre la lengua se ha sustentado estos años en los datos e interpretaciones de estos trabajos considerando las frías estimaciones cuantitativas sobre usos y actitudes como puntal de la reivindicación o cuestionando la validez de sus conclusiones o métodos. Así, el apoyo mayoritario a la oficialidad que se sigue de las encuestas se invoca como fuente de legitimidad democrática en la reivindicación lingüística y, por contra, el desajuste entre ellas y los sucesivos resultados electorales (que benefician a partidos contrarios a la oficialidad) sirve de argumento para desacreditarlas, siendo obvio que la validez de un estudio de esta naturaleza no puede dilucidarse en estos términos.
Hay pues riesgo de dar al estudio sociolingüístico un sentido militante que pase del ser de la mera provisión de datos útiles para la acción social a un deber ser que en modo alguno puede hacer parte del trabajo científico, pues cuando se pasa de elaborar un discurso a posteriori sobre unos datos a un prejuicio que infecta procedimientos y métodos se compromete seriamente la solvencia de sus conclusiones. Así, en 2006 la Academia de la Llingua Asturiana promovió una encuesta en zonas contiguas de León (González Riaño & García Arias, 2006) en busca de elementos de continuidad con Asturias en cuanto a conciencia lingüística. Se formulaban dos preguntas: La manera de hablar de aquí ¿se parece a la de algunas zonas de Asturias? y El habla tradicional de la zona ¿es distinta del castellano? La primera suma 176 muy de acuerdo y 125 bastante de acuerdo sobre 400; la segunda 223 y 81, respectivamente. Esto aboca a la conclusión de una identificación mayoritaria entre los leoneses con la lengua de los asturianos y un distanciamiento respecto al castellano, pero, maliciosamente, podría suponerse que si las preguntas se hiciesen al revés el mismo hablante podría perfectamente dar cuenta de una alta afinidad con el castellano y de que, efectivamente, entre su forma de hablar y la de los asturianos media un determinado número de diferencias objetivas.
Al final, este tipo de desfases son posibles por la ambigua percepción que aún se tiene del asturiano y su uso y, por tanto, a las carencias apuntadas en materia de sociolingüística de la lengua. Se reclamaba antes un marco de referencia claro con una estimación razonable acerca del número de hablantes de la lengua estudiada, que viene a ser la cuestión a la que se han aplicado las encuestas citadas. Ahora bien, ello requiere despejar una incógnita previa: ¿qué es hablar asturiano?, y eso en un doble sentido: en el de la mera caracterización tipológica que nos aporta la lingüística internista y el propiamente sociológico que toma en consideración su uso consciente e intencional en contexto como pauta de socialización contrastiva con respecto al uso del castellano. De estas cuestiones apenas se han ocupado con cierto método D’Andrés Díaz (2002) y Fernández Lorences (2011). En otro tipo de análisis cuantitativos la noción de lo que es socialmente hablar asturiano apenas se ha manejado de manera intuitiva y ambigua.
Esto, quizá difícil de entender desde fuera del ámbito asturiano, se explica dentro de él en razón de dos variables: una nítida conciencia histórica de hablar algo propio definido por contraste con el castellano, contrapunteada por una situación real de hibridación entre ambas lenguas (mayoritaria y expansiva) en la que la delimitación sobre criterios formales acaba siendo un ejercicio más bien voluntarista para el hablante común. Son cuestiones que afectan a la propia metodología de la encuesta y explican que las dos más solventes (las de 1991 y 2002) acaben arrojando resultados muy diferentes incluso para los mismos grupos generacionales. La primera ofrece datos sensiblemente más optimistas: si entre los nacidos entre la Postguerra y la Transición el asturiano era reconocido en 1991 como lengua propia mayoritaria, en 2002 ya pasa a ser minoritario en los mismos grupos etarios. Más que un insólito desgaste lingüístico cabe pensar que las claves de este desvío tendrán que ver tanto con la evolución de la percepción social de la lengua como con la forma de medirla.
Sobre lo último, en 1991, al preguntar por la primera lengua se dan como opciones asturiano (36%), castellano (32%), las dos (6%), una mezcla (24%) y otras . Así, hasta un 66% tendría como primera lengua (mutatis mutandis) el asturiano. En contraste, como lengua de expresión más fácil, el castellano sube al 47%, el asturiano queda en 30 %, ambas en el 16% y depende para el 6%. Por tanto, los de la opción mezcla se pasan mayoritariamente al castellano, engrosando también una pequeña parte la opción bilingüe, mientras el asturiano pierde porcentaje. ¿Cómo percibe entonces el hablante esa mezcla? D’Andrés caracteriza el registro común de las ciudades como un Asturianu Mínimu Urbanu que, aunque distante del ideal normativo, aún sería inequívocamente percibido como asturiano, frente a variedades contactuales más rebajadas tenidas como castellano asturianizado. Sin embargo, según los datos de 1991, del casi cuarto de población que dice hablar una mezcla, apenas la mitad parece dispuesto a integrarlo en un concepto mínimo de asturiano.
En 2002, la opción mezcla desaparece del cuestionario y los resultados para primera lengua (desdoblada en lengua familiar y lengua en que se empezó a hablar) arrojan unas medias que van desde el 47% para castellano en los nacidos antes de 1942, con 27 % para el asturiano y 23% para las dos, hasta (en las generaciones del franquismo) un 60% para castellano, un 15% para asturiano y un 18% para las dos.
La diferencia entre los datos de las encuestas no se explica tanto por un desgaste de semejante nivel en una década como por la supresión de una opción refugio como mezcla en la que probablemente se sentirían cómodos una parte del 60% de supuestos castellano-hablantes. No se trata con esto de desacreditar la validez de la encuesta (quizá más realista que la de 1991) sino de poner de relieve como una más exigente definición de lo que debe entenderse como lengua asturiana (sin el amparo de esa mezcla que también es asturiana en un sentido idiomático e identitario) provoca una verdadera quiebra en la conciencia lingüística del informante.
Esto aporta un elemento de reflexión adicional sobre la aparente caída en la conciencia lingüística entre 1991 y 2002: aunque entonces no hay una alteración significativa en el habla de la población, es el momento del impacto de las primeras políticas lingüísticas del gobierno autonómico, de impulso del movimiento reivindicativo y de consolidación en el imaginario social del modelo normativo o textual emergente en el Surdimientu. Es decir: de una definición más estricta de lo que cabe entender como asturiano en la que los hibridismos pierden legitimidad. Con ello, los encuestados evalúan sus competencias lingüísticas con arreglo a ese modelo referencial emergente con el que, además, perderán capacidad de identificación una parte significativa de ellos. Como corolario positivo, cabe deducir que las políticas lingüísticas (mejores o peores) y el movimiento social en favor de la lengua acreditan un impacto real y significativo en la conciencia lingüística ciudadana.
Valgan de prueba los datos del extremo occidental de Asturias. La lengua comarcana, en un contexto típico de transición, ha sido históricamente caracterizada como una variedad de gallego, con el que tipológicamente muestra mayores afinidades y con el que había venido siendo asociado sin mayor problematismo. La aparición de una reivindicación local de inspiración galleguista en los ochenta propició, por reacción, un esfuerzo discursivo del asturianismo oficial (y otros sectores menos sensibles con las lenguas minorizadas) para demostrar que la fala de la zona no es en realidad gallego, sino una lengua románica diferenciada y, por supuesto, netamente asturiana. De ahí resultaron unas fuertes polémicas mediáticas desde finales de los ochenta, correlativas en las encuestas con un progresivo deslizamiento desde una percepción más galleguizante en 1991 hacia otra más asturianista en 2002. En 1991 (con un 66,8% que asume hablar una mezcla de gallego y asturiano) un 11% consideraba hablar una variedad de gallego y un 9,5 % de asturiano. En 2002, la primera opción baja al 7,7% y la segunda sube hasta el 16,3%. La lengua sigue siendo la misma.
Si el debate mediático perturba el análisis del hablante sobre su propia habla, es importante dilucidar cómo se vivía la lengua en períodos previos a este tipo de controversias, cómo eran las cosas en el origen. Y lo es porque ese imaginario genuino recibido espontáneamente por buena parte de los hablantes actuales sigue conformando el fondo irreductible de su conciencia lingüística, pues estos ciudadanos, fuera del acto puntual de cubrir una encuesta, rara vez problematizan en términos ideológicos sus usos cotidianos o se implican en sutilezas filológicas.
Si el primer paso en un análisis sociolingüístico es determinar cuántos hablan asturiano y hablar asturiano es socialmente pertinente en la medida que refleje algún tipo de conciencia diferencial que lo haga relevante en actos cotidianos ¿de dónde procede esta o cómo se articula antes de la difusión de discursos reivindicativos o entre los sectores más ajenos a las polémicas de los medios? En una situación de contacto diglósico e hibridación ¿cuál es la vara de medir que tiene el hablante común para decidir si está más próximo del foco asturiano del espectro o más allá del límite que intuitivamente lo separa del dominio del castellano?
Hablamos de cómo percibía la lengua el abuelo del hablante actual y cómo transmitía, la lengua y su percepción, al padre en un entorno familiar o comunitario a resguardo de la presión oficial. Consideremos además que esta percepción (validada en el día a día en su coexistencia contrastiva con el castellano) responde a una experiencia lingüística muy aquilatada en el tiempo: la caracterización que ofrece Martínez del paisaje lingüístico de Oviedo a mediados del XX no difiere sustancialmente de la que ofrece Jovellanos dos siglos antes, algo es en sí mismo significativo del grado de equilibrio en el que discurrió a lo largo de todo este tiempo la relación contactual asturiano-castellano, en términos de diglosia sostenible. Y ello, además de recordar el ritmo lento del desplazamiento lingüístico en Asturias hasta fechas muy recientes, sugiere ciertas claves sociológicas que no han sido abordadas con decisión ni en los estudios sociolingüísticos ni en los discursos públicos sobre el asturiano.
El revelado de la percepción última del asturiano en períodos pasados es en todo caso difícil pues seguirá dependiendo de imponderables. Ni siquiera los abundantes testimonios metalingüísticos de época son especialmente iluminadores, por sus ambigüedades y lastres ideológicos. Pero, al menos, hemos de sospechar que ha de tener algún tipo de anclaje en la conciencia histórica recibida a través de la experiencia social de cada individuo. Las encuestas ofrecen en este sentido una imagen creíble sobre la evolución del último medio siglo y de las claves del desplazamiento de asturiano por castellano en los años centrales del siglo XX. Mi propósito aquí es prospectar en lo que pudiera haber pasado en generaciones anteriores: en la de los padres de los primeros asturianos que dejaron de hablar asturiano o de transmitirlo espontáneamente a sus hijos.
Me basaré en una reelaboración de las encuestas de 1991 y 2002 cruzando sus datos con otras variables sociales y demográficas. Advierto que se tratará de un ejercicio inductivo de trazo grueso que partirá de un intento de homogeneización de los criterios dispares manejados en ambos trabajos, con una reducción mediante redondeos y medias aritméticas sobre unos datos que, además, se dan en la fuente original con precisión desigual. El voluntarismo de esta prospección presupone, como sospechará el lector, contrapuntear la deficiente aproximación matemática a la prehistoria de la sociolingüística asturiana con algunas intuiciones basadas en testimonios como los ofrecidos o en apreciaciones subjetivas forjadas en la vivencia lingüística particular.
Como criterio general, fundiré los datos de ambas encuestas atendiendo a las fechas de nacimiento de los informantes y considerando criterios generacionales históricamente pertinentes. Consideraré una generación de preguerra (nacidos desde antes del período 1931-1942/45, según la fecha ante quem de cada encuesta), la de postguerra (entre 1942/45 y 1955/57); la del desarrollismo (nacidos antes de 1975/77) y la de la transición y autonomía (con posterioridad a 1977). Asimismo, me centraré solo en la variable primera lengua, recurriendo a la media de las preguntas primera lengua en la infancia y lengua familiar de la encuesta de 2002 con la correspondiente de 1991; e, igualmente, fundiendo en una media aritmética las respuestas una mezcla y las dos de esta última, presuponiendo en ambos grupos una genérica competencia bilingüe. Los datos brutos por generaciones son los siguientes:
Castellano Asturiano Las dos
Preguerra 39,5 36 24,5
Postguerra 42,5 32,5 25
Desarrollismo 46 21 30,6
Transición 70 9 21
Al margen de las cifras, observemos que el verdadero crack del asturiano se produce en los nacidos en democracia, entre los hijos de los nacidos hacia 1950, que es la generación en la que se quiebra la transmisión intergeneracional. Es de hecho la que acusa la paradoja de romper el hilo de la transmisión lingüística y, por otro lado, activar el movimiento de reivindicación a partir de los 70, cuando alcanza su madurez y protagonismo público. Se verifica pues el principio reactivo formulado por Weinrich para las lenguas en contacto y la paradoja que gustan de subrayar los detractores de la normalización: que los que reivindican el asturiano frecuentemente no lo hablan.
Hay, sin embargo, matices interesantes en el análisis de esta generación (la de la emigración a las ciudades, trabajo en una economía industrial y de servicios, acceso a mass media o mayor nivel educativo). En la tabla, lo llamativo no es tanto el incremento estadístico del castellano monolingüe (a un ritmo constante respecto a generaciones anteriores) sino la caída brusca del asturiano, que desplaza parte importante de sus adscritos al grupo bilingüe (que pasa de un cuarto a un tercio de la población en pocos años). Esto no sugiere tanto un corte radical en la transmisión familiar del asturiano (al menos, no más marcado que en generaciones previas) como un aumento funcional del castellano. Los competentes en asturiano seguirían siendo de hecho una mayoría con respecto a los monolingües en castellano. Sumando las opciones asturiano y las dos, las cifras resultantes serían:
Es decir: el asturiano seguiría teniendo uso mayoritario (según niveles y registros) hasta la Transición, aunque en el desarrollismo sufre una erosión de un 6%, que dobla el 3% del cambio generacional anterior. Pero si hacemos caso devoto a ambas tablas, el castellano monolingüe solo se incrementa en los niveles previos (un 3,5%), siendo lo notable el corrimiento de monolingües en asturiano al grupo de los bilingües.
Hay otros aspectos sugestivos. Entre los nacidos esos años, hasta un 10% se definen como hablantes de castellano y otra lengua, el mayor nivel para todos los grupos de edad. Se trata de inmigrantes que llegan a Asturias en el momento de la industrialización, entre los que presumiblemente tendrán más relevancia estadística gallegos y portugueses. El incorporar este grupo al de monolingües castellanos permite hacerse idea del impacto de los inmigrantes en el paisaje lingüístico asturiano de mediados de siglo XX, máxime considerando que también llegaron otros monolingües castellanos que se diluyen sin más en el grupo de castellano-hablantes.
No obstante, el impacto de este grupo no parece repercutir de manera ni inmediata ni directamente proporcional en el retroceso del asturiano, pues considerando conjuntamente el monolingüismo y el bilingüismo con asturiano el retroceso global es algo menor. Dicho de otra forma: en las décadas centrales del XX el asturiano tiene aún potencia social suficiente para absorber hablantes que tendrían el castellano u otras lenguas en su registro familiar. Algo que intuitivamente sabíamos los nacidos en este período podría tener aquí cierto reflejo estadístico: que hijos de castellanos, andaluces o gallegos hablaban un asturiano más o menos hibridado con naturalidad y plena conciencia, sin que mediase ninguna presión institucional o una actitud reivindicativa expresa. Por eso, sin obviar los efectos al medio plazo de la inmigración, la quiebra lingüística que acusará la generación posterior deberá explicarse más bien por otros factores, como la escuela o los medios.
¿De dónde sale esta potencia social del asturiano? ¿Por qué absorbe nuevos hablantes e incluso es capaz de tomar conciencia de sí mismo e iniciar un proceso de autoafirmación a finales del Franquismo, cuando carece de la referencia de ningún discurso explícitamente favorable? La respuesta es en sí misma obvia: porque, efectivamente, el asturiano se habla, lo que es decir, en términos sociológicos, que se habla conscientemente, como una estrategia eficiente de socialización; lo que es decir en términos sociolingüísticos que, aunque su forma creciente de existencia social sea la hibridación con el castellano, el hablante tiene una clara noción de diferencialidad, de que es algo distinto, de origen distinto, con su propio ámbito y su propia funcionalidad. Y esto es así, porque por su propia experiencia social, el hablante nacido en aquellos años tiene contacto con formas más pujantes de asturiano y más impermeables a la castellanización que su propio registro generacional, como las reconocibles en las generaciones precedentes.
El asunto es pues cómo hablaban los nacidos antes de la generalización de la economía industrial y urbana, antes de la Guerra Civil, de las campañas de alfabetización o del gran desarrollo de los medios de comunicación. Estas generaciones tienen un reflejo muy tenue en las encuestas de 1991 y 2002, sobre todo considerando que para entonces ya habrían acumulado una experiencia sociolingüística más compleja y actualizada que tuvo que alterar la percepción de su lengua infantil, denigrándola o idealizándola. Al margen de estos imponderables, he tratado de prospectar más allá de ese término ante quem que fija en 1931 la primera de esas encuestas a través del análisis de sus números.
De tablas anteriores, se sigue una pauta de desplazamiento lingüístico a un ritmo del 3%: entre las generaciones de guerra y postguerra, el número de monolingües en castellano aumenta en esta proporción (del 39,5% al 42,5%) y los de asturiano decrecen de modo similar (3,5%, del 36% al 32,5%), con una esencial coincidencia en los datos de los bilingües (24,5% y 25%). Aplicando ese mismo deslizamiento del 3% cada quince años, podríamos postular para nacidos hacia 1900 este panorama:
Castellano Asturiano Las dos
33,5 39% 27,5
Con un 66,5% competente en asturiano y un 61% competente en castellano. El asturiano alcanza pues hasta a dos tercios de los padres y abuelos de los nacidos en la Postguerra, representando una clave importante en su experiencia familiar y en la formación de su conciencia lingüística, aún en un momento de creciente declive de la lengua. Según los datos que se siguen de la encuesta genuina de Llera de 1991 (la de más profundidad histórica), la evolución entre los dos grupos de edad más antiguos sería esta:
Castellano monolingüe Asturiano + bilingüe
Nacidos antes de 1931 25 75 (51+24)
Nacidos antes de 1945 33 67 (39+28)
En general, los datos puros de Llera arrojan en 1991 cifras mucho más positivas para el asturiano y, por contra, un ritmo de desplazamiento lingüístico superior al conjeturado aquí. De hecho, Llera sugiere para 1931-1945 una situación casi idéntica a la que postulamos para 1900. O sea: adelantamos en una generación el avance de la castellanización, suponiéndole en cambio un ritmo menor, del 3% cada quince años y no del 9% que consideran los datos de Llera para el mismo tramo temporal. Es razonable una corrección al alza de los datos sobre el número de asturfalantes en la preguerra pero quizá sea un tanto excesivo para la sociología asturiana del primer tercio del siglo XX un retroceso lingüístico de casi el 10% cada quince años.
Consideremos otros datos pertinentes que ofrecen los censos del momento . El de 1900 recoge, para un total de 627.069 habitantes, un 23,16 % de población urbana frente a un 76,84% rural, valores prácticamente inversos a los actuales. Esta distribución se parece algo a la de los porcentajes de monolingüismo castellano y la de hablantes de asturiano, pudiendo aventurarse que la prefigura, aunque con matices. Para empezar, los concejos urbanos (Oviedo, Gijón, …) no son solo urbanos, pues incluyen un importante porcentaje de población y territorio rurales, al igual que los considerados rurales pueden contar con villas de cierta estructura urbana, en cuyas pequeñas élites podían entrar con facilidad los hábitos castellanizantes, como apuntan desde el XIX autores como Caveda o Munthe. Tampoco cabe presuponer que la población urbana de la época está plenamente castellanizada, pues casi un siglo después aún se constata un panorama mucho más matizado, como hemos visto. El tipo de sociedad reflejada en los censos presupone un alto nivel de interacción y dependencia de los centros urbanos (virtuales focos de castellanización) y su entorno rural (depositario de la tradición lingüística asturiana) que obliga a suponer una fuerte presencia del asturiano en la ciudad. Y, por tanto, siguiendo con la hipótesis reactiva en situaciones de contacto, un fuerte choque de lenguas en los núcleos urbanos y unas condiciones favorables para el mantenimiento de una conciencia diferencial.
En cuanto a la economía, predomina la agricultura y la ganadería (un 82,1%) frente a actividades urbanas como industria (8,2%) o servicios (9,7%). Estos datos animan a incrementar el dato de competencia en asturiano, tradicionalmente la lengua casi privativa en este sector. Por contra, asumiendo el castellano como lengua dominante en el terciario, cabría atribuirle un colchón estadístico próximo al 10% de la población. Cuando menos, este 10 % es el núcleo duro de la castellanización, acaso su foco principal en términos sociológicos. El mundo minero (que concentra ese 8,2% de población industrial) ha venido siendo de hecho un potente núcleo de hablantes de asturiano, en su mayor parte procedentes del mundo rural y muy ligados a él. La cultura minera es probablemente uno de los principales motores de absorción lingüística de la población inmigrada a las cuencas, donde el asturiano funciona de facto como lengua de clase en un entorno sociológico fuertemente ideologizado. En sentido parecido, para Diego Catalán la existencia de núcleos industriales en el entorno de Avilés era un factor de propagación hacia el occidente de soluciones standard centrales, como modelo localmente más prestigioso que el propio castellano.
En cuanto a alfabetización, el censo de 1900 solo distingue los que saben leer y los que saben leer y escribir y arroja una tasa de alfabetización del 46,7%, frente a un 55,3% de analfabetos, dato importante pues la castellanización en estos años se fía en su mayor parte a la escolarización. Que en tal contexto haya hasta un 40% de monolingües y hasta un 66,5 de competentes en asturiano resulta una estimación aceptable, sobre todo cruzando el dato con el relativo a la población rural, la mayormente afectada por el analfabetismo.
Así las cosas, retomemos una observación ya avanzada. En 1946 Catalán y Galmés daban cuenta de la penetración del estándar asturiano-central en el habla oriental, incluso con más fuerza referencial que el castellano, como acaba de verse también en occidente. Estos autores focalizan el fenómeno entre los más jóvenes de pueblos bien comunicados con centros urbanos y lo asocian a un cierto nivel formativo, que cabe situar no mucho más allá de los estudios primarios. Un joven de 20 años habría nacido hacia 1925 hijo alguien de nacido sobre 1900, nuestro año de referencia. ¿Cómo explicar, visto lo visto, el sentido de esta observación?
Desde finales del XIX se produce un pequeño auge de la literatura en asturiano, popularizada a través de periódicos, folletos y pequeños libros o en recitales y representaciones teatrales. Es una literatura muy desigual en términos estéticos pero, ante todo, muy popular que, además, establece un cierto canon castizo, un prototipo identitario de lo asturiano en línea con el costumbrismo del XIX y el regionalismo de las primeras décadas del XX. Las tiradas de estos folletos raramente bajaban de los 6000 ejemplares (García 2004: 193), que para una población con 46,7% de alfabetización (menos de 300.000 personas) implica un nivel de difusión realmente notable y una motivación no menor para hacerlo en asturiano.
No extraña por tanto que los jóvenes de 1946, además de ser hablantes nativos de alguna variedad local, contasen con la referencia de un modelo lingüístico más o menos estandarizado y dotado de cierto prestigio; un refuerzo a su conciencia lingüística que les venía dado precisamente por su nivel básico de instrucción y de acuerdo con unas pautas socioculturales que eran, entonces, netamente urbanas. Todo ello sin obviar el peso demográfico del asturiano, mayoritario aún en aquellos años. Así, los nacidos por entonces, aunque socializados en un contexto (el de los años 50-60) ya muy distinto al tradicional, tenían aún buenos argumentos para sustentar una sólida conciencia lingüística. A partir de ahí, los derroteros de la sociedad asturiana bajo el Franquismo no favorecieron la consolidación y el desarrollo de la lengua. Sin embargo, es precisamente la solidez de esta conciencia recibida la que permite explicar, por reacción ante la redoblada presión castellanizante, la eclosión del movimiento lingüístico asturiano de los 70, cuando la generación aludida alcanza su madurez.
La Asturias moderna ha ido construyendo sus propias narrativas sobre el proceso de revitalización de la lengua como legitimación de las distintas posiciones, pronormalizadoras o contrarias. En este esquema, el principal interés radica en estimaciones meramente cuantitativas sobre cuántos están a uno y otro lado o cuántos hablan o no asturiano. La sociolingüística ha ido aproximándose a estas cuestiones con más o menos lucidez y ha conseguido aportar una panorámica fiable del paisaje lingüístico actual. El debe habría que buscarlo en no haberse propuesto ir más allá de un marco discursivo concebido para el debate público y no tanto para la plena comprensión científica de las claves nuestra realidad social y lingüística. Sin embargo, una mera aproximación superficial advierte en la vivencia lingüística de los asturianos ciertas dinámicas espontáneas de gran calado sociológico que cuestionan algunos tópicos del debate. Ni el asturiano ha llegado hasta hoy como algo despojado de toda funcionalidad social, apenas alimentado por complots políticos, mimetismos o postureos, ni la potencia actual de su reivindicación responde sin más a la clarividencia y abnegación de ciertas élites asturianistas. El asturiano estuvo ahí desde siempre y emite luz propia, susceptible de ser interpretada. Si la displicencia de unos no quiso ver esa luz o la astucia de otros quiso dotarse de un brillo inesperado con sus reflejos es algo de tan poco interés para la sociolingüística como para definir una estrategia normalizadora realmente eficaz.
Bibliografía
Catalán Menéndez-Pidal, Diego (1956). El asturiano occidental, in Romance Philology 10 (71-92)
Catalán Menéndez-Pidal, Diego & Galmés de Fuentes, Álvaro (1946). Un límite lingüístico, in Revista de Dialectología y Tradiciones Populares 2 (196-239).
Caveda y Nava, José (1989). Colección de poesías en dialecto asturiano. Uviéu, Alvízoras.
D’Andrés Díaz, Ramón (1993). Encuesta sociollingüística nuna parroquia asturiana (Deva-Xixón). Uviéu, Universidá d’Uviéu.
D’Andrés Díaz, Ramón (2002). L’asturianu urbanu mínimu. Delles hipótesis, in Lletres Asturianes 81. (21-38).
Fernández Lorences, Taresa (2011). Alternancia y mestura de códigu asturianu / español: problemes nel determín de les fronteres llingüístiques, in Lengua, ciencia y fronteras. Uviéu, Universidá d’Uviéu (191-211).
García Fernández, Antón (2004). Public lecteur, diffusion et thématique dans la litterature en asturien de nos jours, in Lengas 56 (187-208)
García García, Serafina (2008): El asturiano en la obra de Ramón Menéndez Pidal (1869-1968) in Cien años de filoloxía asturiana (1906-2006). Uviéu, Alvízoras & Trabe (43-68)
González Riaño, Xosé Antón (1994). Interferencia lingüística y escuela asturiana. Uviéu, Academia de la Llingua Asturiana.
González Riaño, Xosé Antón & García Arias, Xosé Lluís (2006). Estudiu sociollingüísticu de Lleón. Uviéu, Academia de la Llingua Asturiana.
Jovellanos, G. M (1981). Cartas del viaje de Asturias. Salinas, Ayalga.
Llera Ramo, Francisco (1993). Los asturianos y la lengua asturiana. Estudio sociolingüístico para Asturias, 1991. Uviéu, Principáu d’Asturies.
Llera Ramo, Francisco & San Martín Antuña, Pablo (2002). II Estudio sociolingüístico para Asturias. Uviéu, Academia de la Llingua Asturiana.
Llera Ramo, Francisco & San Martín Antuña, Pablo (2005). L’asturianu en Xixón. Primer encuesta sociollingüística municipal. Xixón, Ayuntamientu de Xixón.
Martínez Álvarez, Josefina (1967). Bable y castellano en el concejo de Oviedo. Oviedo, Universidad de Oviedo.
Menéndez García, Manuel (1963). El Cuarto de los Valles (Un habla del occidente asturiano). Oviedo, IDEA.
Munthe, Ake W:son (1987): Anotaciones sobre el habla popular de una zona del occidente de Asturias. Uviéu, Universidá d’Uviéu
Rodríguez Castellano, Lorenzo (1954). Aspectos del bable occidental. Oviedo, IDEA.
Rodríguez Valdés, Rafael (2009). Discursos llingüísticos y movimientu obreru na Asturies decimonónica. Uviéu, Trabe.
SADEI (1984). Asturias. Segunda encuesta regional. Oviedo, Principado de Asturias.
Viejo Fernández, Xulio (2002). Sociollingüística y lliteratura asturiana nel sieglu XVII, in Actes del ciclu de conferencies La Lliteratura Asturiana nel IV Centenariu d’Antón de Marirreguera. Uviéu, Principáu d’Asturies. (27-58).
Weinrich, Uriel (1974). Languages in contact. Findings and Problems. Paris-The Hague, Mouton.
____________________________
El precedente más inmediato, la encuesta de el SADEI se conformaba en 1985 en distinguir los que hablaban castellano con acento asturiano (un 48,6%) de los que hablaban bable o asturiano (un 29,13%).
En 2002, los inmigrantes eran 16,3% de la población asturiana, el 13,4% procedente de otras partes de España y un 2,9% de otros países. Para su encuesta el equipo de Llera Ramo tomó en cuenta un 70% de personas con ambos padres asturianos, 14,8% de familias mixtas y 15% de padres inmigrantes (Llera, pág. 28). Según esto, hasta un 30% de encuestados dispusieron de una lengua no asturiana en el uso familiar.
Más allá del uso idiomático real cabe considerar una clave psicológica. El primer tercio del XX, de relativa prosperidad en Asturias, es un momento de impulso de la institucionalización del castellano, a través de un sistema educativo expansivo, de los medios de comunicación, de la articulación de movimientos sociales y políticos, ateneos culturales y obreros, etc… La creciente institucionalización del castellano no implica una castellanización inmediata del habla pero seguramente sí una nítida percepción psicológica de su expansión y, en definitiva, de su triunfo social.
http://www.ine.es/inebaseweb/pdfDispacher.do?td=69583&ext=.pdf
Asturiaseko soziolinguistikaren azterketa azken hamarkadetako hizkuntza-aldarrikapenaren mugimenduarekin batera garatu da. Testuinguru honetan, analisi bat egiteko zein deskribatutako errealitateari lotutako aurreikuspenak eta konpromisoak betetzeko erreminta gisa erabilita, Asturiaseko soziolinguistikak, agian, hizkuntza-politiken inguruko debateetan argumentuak emateko beharra azpimarratu du, eta ez du oraindik erreferentzia-esparru koherenteren bat finkatu asturieraren existentzia sozialaren inguruko kontu garrantzitsuak lantzeko.
A priori, Asturiaseko soziolinguistikak herrialdeko hizkuntza-erabilerei edo hizkuntza-aldaerei dagokien esparrua definitu beharko luke ezer baino lehen, eta horretarako, kontuan hartu beharko lirateke hizkuntza-aldaeretako eta erregistroetako barne-artikulazioaren gakoak zein gaztelaniarekiko kontaktua eta hibridazioa. Kasu horretan, hizkuntza-ekosistema horren barruko jarrera aztergarriei dagozkien beste hainbat aspektu aurkituko genituzke; horien artean, aipatzekoak dira eredu arauemaileetako edo testu-ereduetako pertzepzio sozialak, normalizazio-prozesuan garrantzitsuak direnak. Hizlariak eredu horiengan duen onargarritasun-mailak baldintzatzen du, neurri handi batean, hizlariaren beraren enpatia hizkuntza-aldarrikapenarekiko.
Kontu horietako batzuk teoria soziolinguistikoa formulatu baino guztiz lehenago landu ziren, eta horrek aditzera ematen du bere oinarri historikoa zein garrantzia Asturiaseko hizkuntza-kontzientziatik datorrela. Jada XVI. mendetik aurrera, hainbat autorek (Luis Alfonso de Carvallo, besteak beste) gaztelaniaren indarra prestigiozko hizkuntza gisa ikusten zuten; asturierari dagokionez, ordea, atzeratuta edo ustelduta zegoela ikusten zuten, eta, horretarako, hizkuntzaren beraren jatorrizko garbitasun faltsua islatzen duen irudi idealizatu bat hartu zuten abiapuntutzat. Aitzitik, XVII. mendean, Antón de Marirregueraren antzerki lan batek hizkuntza eta identitate sozialaren arteko erlazio garden bat erakutsi zuen; izan ere, lanaren pertsonai popularren asturierak estatus faltsu bat erakutsi nahi duen norbaiten gaztelania itxuratiaren eta hunkigarriaren aurka egin zuen (Viejo 2002).
Mende bat geroago, Jovellanos-ek bere garaiko hirietan gertatutako gaztelaniarekiko hibridazioa deskribatu zuen modu esplizituago batean (D’Andrés Díaz, 2002: 32), eta nabarmendu zuen bazegoela, asturieraren tokiko aldaerez gain, hizkuntzaren pertzepzio bakar bat (Jovellanos, 1981: 68). 1893. urtean, José Cavedak sakondu zuen asturiera atzeratuta zegoela hirietan eta gazteen artean, eta arrazoiak ziren, besteak beste, hezkuntza, zerbitzu militarra edo emigrazioa. Berak onartu zuen asturiera bere garaira ailegatu zela “bere jatorrizko izaerari kalte egin ziezaioketen aldaketa sakonik gabe”, nahiz eta (hona hemen XIX. mendeko eliteen ideologia) “gure gaur egungo gizartearekin bat egiten ez duen, baizik eta haiengandik oso urrun dagoen gizarte batekin, kultura eta gustu ona urgentziaz behar duena”. Hori dela eta, “ahots eta esaldi horiek guztiak, antzinean ezagunak probintzia osoan, bakarrik erabiltzen dira gaur egun gehitutako herrietatik kanpoko toki eta baserrietan”, baina “oraindik ere, herrixketan erabiltzen da” (Caveda, 1989: 1-2, 59-60), bereziki herrietako biztanleria ikaragarri handia denean.
Aldaeren lehenengo ikerketetan, aldaera geografikoei erreparatu zitzaien batez ere, eta, aurretik aipatutako asturieraren debatearen inguruan, aipamen asko eta asko egin ziren bere osotasuna, zatiketa nahasi eta ia gaindiezin baten mesedetan, zalantzan jarri zenean gaztelaniaren agerreraren eraginez. Ake W. Munthe suediarrak mota horretako lehen planteamendua bideratu zuen 1887an. Izan ere, urte horretan ikerketa bat argitaratu zuen mendebaldeko aldaeren inguruan, eta, bertan, honako ezaugarri hauek nabarmendu zituen: gaztelaniaren zabalkundea (herri txikietako udaletxeetan barne), asturieraren zatiketa eta beste hainbat maila asturieraren tokiko erabileretan, betiere kontuan hartuta nola onartu ziren gaztelaniaren hedapen-ezaugarriak (Munthe, 1987: 15-16).
Idazle horiek guztiek, gutxi gorabehera zeharkako modu batean, garai horretan zalantzarik gabe gertatzen hasi ziren hainbat prozesu sozial aipatu zituzten. Aparteko kontua da gaztelaniaren hedapen horren benetako indarra, bai eta hedapen horren erritmoa, finkatzeko modua zein hedapenaren inguruko hitzaldien eta jokabide sozialen indarra ere.
Tokiko idazleek egindako aldaeren deskribapenek ikuspuntu guztiz nabarmenduago bat eman zuten. 1906. urtean, Meléndez Pidalek Asturiaseko egoera itxuratu zuen galizierarekin antza duen elebitasun diglosikoko egoera gisa, eta, horrela, ezeztatu zuen hegoaldeko aldaerek dialektoak edukitzea, gaizki erabilitako gaztelaniatzat hartu zirenak (García, 2008). Pidalek ez zuen asturieraren batasuna zalantzan jarri, eta, horrez gain, 1911. urtean egindako baina argitaratu gabeko inkesta batean adierazi zuen, asturieraren aldaeren deskribapen zehatz batekin batera, Asturiaseko erdialdean hainbat konponbide finkatu zirela, eta, bat-batean, izaera erreferentziala eta bateratzailea hartu zutela.
Diego Catalánek irakurri zituen Pidalek 1911n egindako datu horiek, eta 50eko hamarkadan Asturiaseko mendebaldeari buruz egin zituen lanetan aipatzen dira (1956: 90). Lan horiek, Rodríguez Castellanok (1954) eta Menéndez Garcíak (1963) egindakoekin batera, adierazi zuten, soziolinguistikari lotutako apunte laburrez baliatuz, tokiko hizkera bizirik zegoela eta gaztelania ofizialarekin lehian zeuden Oviedoko influentziak zeudela. Askotan, gaztelania erregistro itxuratitzat hartu zen, Marirreguerak bere antzerki lanean erakutsi zuen antzeko moduan.
Avant la lettre delako soziolinguistikaren ariketarik nabarmenena Catalánek eta Galmesek erakutsi zuten 1946an, Asturiaseko ekialdean /f/ hizkia galtzen dela aztertu zutenean. Hori egitean, adierazi zuten gaztelania eta, batez ere, erdialdeko asturiera ondo komunikaturik zeuden komunitateen artean eta gazteek osatutako belaunaldien artean finkatu zela. Hala ere, ikuspuntu berritzaile horrek ez zuen iraupen handirik izan, nahiz eta hainbat kontu, besteak beste hizkuntzaren batasuna edo hizkuntzak ez zuela prestigiorik, asturieraren debatearen gairik nagusienak izan diren.
Soziolinguistika garatu berriaren gako eta termino batzuk Josefina Martínez egindako lan batean agertu ziren lehen aldiz 1967an. Lan horretan, hiriburuaren egoera frankismopean asturiera eta gaztelaniaren arteko disglosia gisa bereizi zen. Horri gehituta, bi hizkuntza horien arteko hibridazioa aztertu zen lanean, eta gaztelaniaren eragina jasotako hiriko modeloak aldirietako asturieraren biziraupen-maila altuarekin kontrajarri zen. Hala eta guztiz ere, metodo soziolinguistikoak ez ziren azterketetan bene-benetan aplikatu bi hamarkada pasa arte. Ramón d’Andres-en (1993) lanari buruz ari gara, alegia, non Gijóneko aldirietako ingurunea landu zen. Handik aurrera, beste hainbat lan (eduki eta ikuspuntu ezberdinekoak) landu ziren, baina ez zuten sekula korpus homogeneoren bat landu, ez eta Asturiaseko soziolinguistikako gakoen inguruko hitzaldi sendoren bat definitu ere.
Badirudi azken urteko azterketaren aztergaia hizkuntzaren soziologia izan dela hizkuntzaren soziolinguistika baino: hizkuntzarekiko jokabide sozialak aztertu dira, alegia, bai ikuspuntu historiko batetik (Rodríguez Valdés, 2009), bai aplikaturiko ikuspuntu batetik (González Riaño, 1994). Edozein kasutan, erreferentzia nagusiak politikari daude lotuta: hain zuzen, erabilera-diagnostikoetarako erabili diren inkestak, bai eta hizkuntza zein hizkuntza-politikekiko jokabide sozialak aztertzeko erabili direnak ere. Adibide gisa, SADEIk 1984an argitaratutako inkesta dugu, eta, horrez gain, Llera Ramok 1991ean, 2002an eta 2005ean egin zituenak. Izan ere, urteotan aurretik aipatutako lanen datuak eta interpretazioak hizkuntzen inguruko debatearen oinarria izan dira, eta kontuan hartu dira erabilera zein errebindikazioaren aldeko jokabideen inguruko estimazio kuantitatibo hotzak; horrez gain, emaitza horien ondorioak eta metodoak eztabaidan jarri dira. Modu horretan, inkesta horietan adierazten da ofizialtasunari eusten zaiola gehienbat, eta hori legezkotasun demokratikoko iturritzat hartzen da hizkuntza-aldarrikapenari dagokionez. Hala ere, inkestek bat ez etortzea eta hurrenez hurrengo hauteskundeetako emaitzak (ofizialtasunaren kontra dauden alderdiak bermatzen dituztenak) argumentu onak dira inkestei berei garrantzia kentzeko. Beraz, argi dago testuinguru zehatz horretan ezinezkoa dela mota horretako azterketa baten balioa argitzea.
Hortaz, badago azterketa soziolinguistikoari zentzu militantea emateko arriskua, eta gizarte-ekintzetan esku hartzeko datu erabilgarriak soilik edukitzea inperatiboa izatea, eta ez ohikoa. Nolabait, egoera inperatibo hori azterketa zientifikoaren parte izan liteke. Izan ere, datu batzuen inguruko hitzaldi bat a posteriori prestatzetik metodoei eta prozedurei kalte egiten dieten aurreiritzi batera pasatzen garenean, azterketaren ondorioak fidagarriak ez izateko arriskua egongo da. Hori dela eta, Academia de la Llingua Asturianak (Asturiar Hizkuntzaren Akademiak, hain zuzen) inkesta batzuk bideratu zituen Leonetik gertu zeuden tokietan 2006an (González Riaño & García Arias, 2006). Helburua zen Asturiaseko hizkuntza-kontzientziarekin antza handia zeukaten elementuak bilatzea. Inkestetan, bi galdera egin ziren: alde batetik, badauka hemengo hizkerak antza handia Asturiaseko hainbat tokitako hizkerarekin?; eta, bestetik, hemengo hizkera tradizionala, gaztelaniarekin alderatuta, ezberdina al da? Lehenengo galderari dagokionez, 176k guztiz ados erantzun zuten, eta 125ek nahiko ados. Bigarrenari dagokionez, aldiz, 223k guztiz ados erantzun zuten, eta 81ek nahiko ados. Ondorio gisa, esan liteke Leoneko hiritarrek asturierarekin bat egiten dutela gehienbat, bai eta gaztelaniarekiko urruntasuna dagoela ere. Hala ere, eta zoritxarrez, suposatzen da hizlariak berak gaztelaniarekiko kidetasun handia erakutsiko lukeela galderak aldrebes formulatuko balira, bai eta hizlariak aitortuko lukeela bere eta asturiar baten hizkeraren artean zenbait ezberdintasun objektibo daudela ere.
Azken finean, mota horretako desorekak gertatzen dira asturieraren zein bere erabileraren pertzepzioa nahiko anbiguoa delako, eta, hortaz, hizkuntzaren soziolinguistikan zenbait gabezia daude. Lehen, erreferentzia-esparru argi bat eskatu zen aztertutako hizkuntzaren hiztun-kopuruen zentzuzko estimazio batekin, eta horixe bera da aurretik aipatutako inkestetan landu zen kontua. Hori egiteko, baina, beharrezkoa da galdera honi erantzuna bilatzea: zer da asturieraz hitz egitea? Eta galderaren erantzuna bi zentzutan bilatu behar da: barne-hizkuntzalaritzak egokitzen digun karakterizazio tipologikoaren eta soziologikoaren zentzuan. Zentzu soziologikoari dagokionez, asturieraren erabilera kontzientea eta nahita egindakoa (testuinguruaren arabera) aztertzen da gaztelaniaren erabileraren kontrako sozializazio-eredu gisa. D’Andrés Díazek (2002) eta Fernández Lorencesek (2011) ez dituzte kontu horiek guztiak behar bezainbeste landu. Beste motako analisi kuantitatiboetan, asturieraz hitz egiteari dagokion nozioa ez da era intuitibo eta anbiguoan ia landu.
Baliteke hori nahiko ulergaitza izatea Asturiaseko testuingurutik kanpo, baina bi aldagairen arabera azal daiteke: gaztelaniarekin inolako antzekotasunik ez daukan hizkuntza propio bat hitz egiteari dagokion kontzientzia historiko gardena, bi hizkuntzen arteko hibridazio-egoera erreal baten bidez (nahiko handia eta hedatua) kontrastatuta dagoena. Egoera horren barruan, forma-irizpideen inguruko mugarriztatzea aukerako ariketa da hizlariarentzat, azken finean. Kontu horiek guztiek inkestaren metodologiari eragiten diote, eta azaltzen digute bi inkesta fidagarrienek (hau da, 1991ean eta 2002an egindakoek) emaitza guztiz ezberdinak erakusten dituztela, belaunaldi bereko pertsonen artean ere. Lehenengo inkestaren datuak positiboagoak dira: gerraostetik Trantsiziora arte jaiotakoen ikuspuntutik asturiera baldin bazen, gehienentzat, berezko hizkuntza 1991ean, 2002an hizkuntza gutxitu bihurtu zen garai bereko pertsonen ikuspuntutik. Ezohiko hizkuntza-higadura baino, pentsatzekoa da desoreka hori hizkuntzaren pertzepzio sozialaren eboluzioari dagoela lotuta, eta baita hizkuntza hori aztertzeko moduari ere.
Azken kontu horri dagokionez, 1991ean galdetzean ea zein zen erabilitako lehen hizkuntza, bost aukera eman ziren: asturiera (% 36), gaztelania (% 32), biak (% 6), bien arteko nahasketa (% 24) eta beste batzuk1. Beraz, biztanleriaren %66ren lehen hizkuntza (mutatis mutandis) asturiera zen. Hala ere, galdetu zenean ea zein zen norberaren burua adierazteko hizkuntzarik errazena, % 47k gaztelania erantzun zuen, eta %30ek, aldiz, asturiera. % 16k biak erantzun zuen, eta % 6k testuinguruaren arabera. Horrek erakusten du bien arteko nahasketa aukeratu zuten gehienak gaztelania aukerara pasatu zirela, eta biak aukeraren emaitzak ere pixka bat gehiago handitu zirela. Asturiera aukeraren emaitzek, hala ere, behera egin zuten. Orduan, nola antzeman zuen hizlariak bien arteko nahasketa hori? D’Andrések hirietako aldaera Asturianu Mínimu Urbanu gisa (hiriko gutxiengo asturiera) definitu zuen. Nahiz eta eredu arauemailearekin antzekotasunik ez izan, asturiera bezala antzeman daiteke dudarik gabe maila baxuagoko aldaera batzuen aldean, adibidez, gaztelaniaren ezaugarriak dituen asturiera edo, beste hitzetan, asturiera gaztelaniaduna. Hala ere, eta 1991eko datuei jarraikiz, biztanleriaren ia laurden batek esan zuen bien arteko nahasketa bat erabiltzen zuela, baina laurden horretatik, dirudienez, erdia baino gutxiago ez zeuden nahasketa hori asturieraren kontzeptu minimo baten barruan sartzeko prest.
2002an, bien arteko nahasketa aukera inkestatik desagertu zen, eta lehen hizkuntza aukeraren emaitzak (etxeko hizkuntza eta hizketan hasterakoan erabilitako hizkuntza aukeretan bikoiztuta) honako hauek izan ziren: 1942an baino lehen jaiotakoen % 47k gaztelania aukeratu zuen; % 27k, aldiz, asturiera; eta % 23k biak. Bestalde, frankismopean jaiotakoen %60k gaztelania aukeratu zuen, % 15ek asturiera eta % 18k biak.
Inkestetako datuen arteko ezberdintasun horren arrazoia ez da hamarkada bateko sekulako higadura, ez eta bien arteko nahasketa aukera ezabatu izana ere, zeinari esker erdal hiztun ustezkoen % 60ren zati bat eroso sentituko zen, ziur aski. Helburua ez da inkestari balioa kentzea (agian 1991ekoa baino errealistagoa), baizik eta honako ezaugarri hau azpimarratzea: nola asturiera gisa ulertu behar den definizio estuago batek (bien arteko nahasketa aukera horren babesik gabe, asturiera aukeraren funtzio berdina betetzen duena zentzu idiomatikoan eta identitateari lotutako zentzuan) izugarrizko higadura eragiten duen hizlariaren hizkuntza-kontzientzian.
Horrek 1991etik 2002ra arteko tartean gertatutako hizkuntza-kontzientziaren ustezko beherakadaren inguruko beste gogoeta bat dakar: nahiz eta aldaketa sakonik ez egon biztanleriaren hizkeran, aldi horretan autonomia-gobernuko lehenengo hizkuntza-politiken beherakada hasi zen; horrez gain, aldarrikapen-mugimenduek garrantzi handia hartzen hasi ziren, eta eredu arauemaile zein testu-ereduen irudi soziala, Surdimientu (Sorrera) deritzon garaian agertutakoa, finkatu egin zen. Beste hitzetan: asturiera gisa antzeman behar den definizio estuago baten agerreraren aldia da, non hibridazioek legezkotasuna galtzen duten. Modu horretan, inkestatutakoek euren hizkuntza-gaitasunak ebaluatu zituzten agertutako eredu erreferentzialaren arabera. Gainera, inkestatutako pertsonen zati nabarmen batek identifikatzeko gaitasunak galdu zituzten eredu horrekin. Korolario positibo gisa, ondoriozta dezakegu hizkuntza-politikek (onek edo txarrek) eta hizkuntzaren aldeko mugimendu sozialek erakusten dutela benetako talka nabarmena zegoela hiritarren hizkuntza-kontzientzian.
Har ditzagun frogatzat Asturiaseko mendebalde urruneko datuak. Eskualde hartako hizkuntza, trantsizio ohiko testuinguru batean, galizieraren aldaeratzat hartu da historikoki. Aldaera horrek, tipologikoki, antza handia dauka galizierarekin, eta jendeak hizkuntza horrekin lotu zuen arazo handirik gabe. 80ko hamarkadan Galiziako ideologia-korronteak eragindako tokiko errebindikazio bat piztu zen, eta errebindikazio horrek, erreakzio gisa, Asturiaseko nazionalismoan oinarrituriko esfortzu diskurtsibo bat bideratu zuen (bai eta beste hizkuntza gutxituekin oso sentiberak ez ziren beste sektore batzuk ere) demostratzeko hango fala (hizkera) ez zela galiziera, baizik eta hizkuntza erromaniko ezberdina eta, jakina, guztiz asturiarra. Errebindikazioaren eraginez, 80ko hamarkadaren amaieratik aurrera, izugarrizko polemikak piztu ziren komunikabideetan, inkestetan erakutsitako aldaketa aurrerakoi bati lotutakoak: 1991ean, galizieraren pertzepzio handia zegoen, eta 2002an, aldiz, asturierak garrantzi handiagoa hartu zuen. 1991ean (urte horretan, galiziera eta asturieraren arteko nahasketa batez mintzatzen zen biztanleen %66,8 zegoen), % 11k baieztatu zuen galizieraren aldaera bat erabiltzen zuela, eta %9,5ek, ordea, asturieraren aldaera bat. 2002an, % 7,7k hitz egiten zuen galizieraren aldaera (emaitza jaitsi zen, beraz), eta asturieraren aldaerari lotutako emaitza % 16,3ra igo zen. Hizkuntza berdina zen.
Komunikabideetako debateak hizlariaren beraren hizkuntzaren inguruko analisiari kalte egiten badio, garrantzitsua da argitzea nola bizi zen asturiera polemika horiek gertatu baino aurreko garaietan, hau da, argitu beharra dago nolakoa zen egoera jatorriaren aldian. Garrantzitsua da honako arrazoi honengatik: gaur egungo hizlarien zati nabarmen batek berez jasotako irudi jatorrak euren hizkuntza-kontzientziaren sakontasun menderaezina dakar oraindik ere. Izan ere, hiritar horiek, inkesta bat betetzeari dagokion testuinguru batetik kanpo, ez dute ia sekula euren eguneroko hizkuntza-erabilerei oztoporik ezartzen (zentzu ideologikoan), edo ez dute euren burua mehetasun filologikoetan nahasten.
Soziolinguistika-analisi baten lehenengo pausua baldin bada aztertzea zenbatek hitz egiten duten asturieraz, asturieraz hitz egitea aproposa izanda gizartearen aldetik (eguneroko bizitzan adierazgarri bihurtzen duen kontzientzia bereizgarriren bat islatzen duen neurrian), nondik dator hizkuntza hori? Nola erabiltzen zen protesta-hitzaldiak hedatu baino lehenago, edo komunikabideetako polemiketatik urrutien dauden sektoreen artean? Diglosia eta hibridazioko testuinguru batean, zer nolako neurgailu erabili beharko luke hizlariak erabakitzeko asturieratik gertuago dagoen edo, ordea, gaztelaniaren menderakuntzatik intuitiboki bera banatzen duen mugatik haratago dagoen?
Kontua da nola antzematen zuen asturiera gaur egungo hizlariaren aitonak, eta nola transmititzen zituen aitonak hizkuntza hori eta hizkuntza horren pertzepzioa seme-alabari familia- edo komunitate-eremu batean, betiere presio ofizialetik babestuta. Demagun, gainera, pertzepzio hori (eguneroko bizitzan balioztatuta bere gaztelaniarekiko izankidetasunarekin batera) garai hartan asko aztertutako hizkuntza-esperientzia bati dagokiola: Martínezek XX. mendearen erdialdean proposatutako Oviedoko hizkuntza-paisaiaren karakterizazioa ez da oso ezberdina Jovellanosek bi mende lehenago proposatu zuenarekin alderatuta. Horren ordez, asturiera eta gaztelaniaren arteko erlazioa denboran zehar hedatu zen oreka-mailarekiko antza handiagoa dauka, diglosia iraunkorreko testuinguru batean. Horrek gogorarazten digu hizkuntza-ordezpenaren prozesua Asturiasen nahiko motela izan zela orain dela gutxi arte, eta, horrez gain, handik aurki daitezke sakon aztertu ez diren (ez azterketa soziolinguistikoetan, ez asturierari buruzko hitzaldi publikoetan) hainbat gako soziolinguistiko.
Aspaldiko garaietako asturieraren pertzepzioaren azken emaitza zein den jakitea nahiko konplikatua da, beti egongo baita ezustean geratzen diren egoeren menpe. Garaiko metahizkuntzazko testigantza ugariek ere ez dute emaitza hori modu oso argian azalduko, haien anbiguetate eta eragozpen ideologikoak direla eta. Hala ere, behintzat, susmatzen dugu nolabaiteko garrantzia duela hizkuntza-kontzientzian, pertsona ororen esperientzia sozialari esker jasotakoa. Inkestek azken mende erdiaren eboluzioaren inguruko irudi sinesgarria erakusten digute, eta baita XX. mendearen erdialdean gertatutako gaztelaniatik asturierarako ordezpenaren gakoak ere. Puntu honetan, nire asmoa da aztertzea zer gertatuko zatekeen aurreko belaunaldietan, hau da, asturieraz hitz egiteari edo asturiera semeei transmititzeari uko egin zioten lehen asturiarren gurasoen belaunaldietan.
1991eko eta 2002ko inkestak berriro egingo ditut, eta datuak gurutzatuko ditut beste aldagai sozial eta demografiko batzuekin. Nabarmendu nahi dut egingo dudan ariketa induktiboa eta garrantzi handikoa izango dela, eta ariketa horren abiapuntua bi inkestetan landutako irizpide ezberdinak homogeneizatzen saiatzea izango dela. Gainera, batez besteko aritmetikoz zein biribiltzez baliatuz, jatorrizko iturrian agertzen diren zehaztasun irregularreko datuen laburpen bat egingo dut. Irakurleak susmatuko duenez, azterketa hori borondatez egiteak eskatzen du Asturiaseko soziolinguistikaren historiaurrearekiko hurbilketa matematiko eskasa kontrastatzea, eta, horretarako, borondatezko testigantzetan edo norberaren hizkuntza-bizipenean sortu diren ikuspuntuetan oinarritutako hainbat intuizio erabiliko dira.
Irizpide orokor gisa, bi inkestetako datuak batuko ditut bi ezaugarri kontuan hartuz: hizlarien jaiotza-datak eta historiaren aldetik aproposak diren belaunaldien arteko iritziak. Beraz, lau belaunaldi hauetan oinarrituko naiz: gerraurrea (1931tik 1942 eta 1945ra arteko garaiaren aurretik jaiotakoak, inkesta bakoitzaren agerraldiaren datarik gertuena kontuan hartuta), gerraostea (1942 eta 1945tik 1955 eta 1957ra arte jaiotakoak), Garapen Aroa (1975tik eta 1977ra baino aurretik jaiotakoak) eta Trantsizioa (1977tik aurrera jaiotakoak). Era berean, lehen hizkuntza aukeran oinarrituko naiz bakar-bakarrik, 2002ko eta 1991eko inkestetako lehen hizkuntza haurtzaroan zehar eta etxeko hizkuntza aukeren emaitzen batez bestekoaz baliatuz. Halaber, batez besteko aritmetiko baten bidez, bien arteko nahasketa eta biak aukerak batuko ditut biak aukera bakarrean, bi talde horien artean, orokorrean, hizlari elebidunak daudelako ustekizuna izanda. Belaunaldi bakoitzeko datu gordinak honako hauek dira:
Gaztelania Asturiera Biak
Gerraurrean 39,5 36 24,5
Gerraostean 42,5 32,5 25
Garapen Aroan 46 21 30,6
Trantsizioan 70 9 21
Emaitza horietatik at, ikus dezagun asturieraren benetako cracka demokraziaren garaian jaiotakoen artean gertatu zela, gutxi gorabehera 1950ean jaiotakoen seme-alaben artean, hain zuzen ere, eta preseski garai horretan, belaunaldien arteko transmisioa hondatu zen. Izan ere, belaunaldi horretan hizkuntza-transmisioaren aria apurtzeari eta 70eko hamarkadatik aurrera aldarrikapen-mugimenduak pizteari dagokion paradoxa agertu zen, hamarkada horretan guztiz garatu eta nagusitu zena. Horrela egiaztatzen da, beraz, Weinrich-ek aipatutako printzipio erreaktiboa, kontaktuan dauden hizkuntzen ingurukoa, eta baita normalizazioaren gaitzesleek sarri nabarmendutako paradoxa ere, hara, asturiera aldarrikatzen duten horiek ez dutela hizkuntza orokorrean erabiltzen.
Badaude, baina, ezaugarri nahiko interesgarriak honako belaunaldi honen azterketaren inguruan: jendea hirietara mugitu zenean, ekonomia industrialean eta zerbitzuan lan egitea nagusitu zenean, hedabideetan sartzea erraztu zenean eta hezkuntza-mailak gora egin zuenean. Taulan, gaztelania elebakarraren gorakada nabarmena (erritmo nahiko jarraikian aurreko belaunaldiekin alderatuta) ez da ezaugarririk adierazgarriena, baizik eta asturieraren erabileraren beherakada izugarria (urte gutxitan biztanleriaren laurden batetik heren batek bakarrik erabiltzera pasatu baitzen). Handik atera daitekeen mezua ez da asturieraren transmisioa familien artean itsumustuan moztu dela (behintzat, ez aurreko belaunaldietan baino modu adierazgarriago batean), ez eta gaztelaniaren erabilerak gora egin duela ere. Asturieraz egiten dutenen kideek gehiengoa osatzen jarraituko dute gaztelaniazko hiztun elebakarren aldean. Asturiera eta biak aukerak batuz gero, hona hemen ateratako emaitzak:
Gaztelania soilik Asturiera (elebiduna + elabakarra)
Gerraurrean 39,5 60,5
Gerraostean 42,5 57,5
Garapen Aroan 46 51,6
Trantsizioan 70 30
Beste hitzetan: gehiengoak asturiera erabiltzen jarraitu zuen (mailen eta aldaeren arabera) Trantsizioa hasi arte, nahiz eta Garapen Aroan % 6ko beherakada egon; horrek aurreko belaunaldi-aldaketaren % 3 bikoiztu zuen. Hala ere, bi taulak debozioz aztertuz gero, ikusiko dugu gaztelania elebakarrak gora egin zuela aurreko mailetan bakar-bakarrik (% 3,5), eta, beraz, aipagarriena da asturiar elebakarrak elebidunen taldera pasatu zirela.
Badaude beste aspektu adierazgarri batzuk. Urte horietan zehar jaiotakoen artean, %10ek baieztatzen dute gaztelaniaz eta beste hizkuntza batez hitz egiten dutela, eta hori mailarik altuena da adin-talde guztientzat. Industrializazio-garaian Asturiasera etorri ziren etorkinez ari gara, eta haien artean, ziurrenik, galiziarrek eta portugaldarrek garrantzi estatistiko handiagoa izan zuten. Talde hori gaztelaniazko hiztun elebakarren taldean sartzeari esker, imajina dezakegu zer nolako talka sortu zen etorkinen artean XX. mendearen erdialdeko asturieraren hizkuntza-paisaian, batez ere kontuan hartzen badugu beste gaztelaniazko hiztun elebakar batzuk ailegatu zirela, eta hiztun horiek erdal hiztunen taldearen barruan sartu zirela2.
Hala ere, ez dirudi talka horrek eraginik izan zuenik (ez berehalakoa, ez zuzenki proportzionala) asturieraren atzerakadan. Izan ere, elebakartasuna eta elebitasuna (gaztelania eta asturiera, hain zuzen) aintzat hartzen baditugu, atzerakada globala ez da horren handia. Beste hitzetan: XX. mendeko erdialdearen hamarkadetan, asturieraren potentzia soziala handia nahikoa zen familia-hizkuntza gisa gaztelania edo beste hizkuntza batzuk zuten hiztunak beretzeko. Garai hartan jaio ginenok intuizioz ezagutzen genuen kontu zehatz batek nolabaiteko islapen estatistikoa izan lezake puntu honetan: hara, espainolen, andaluziarren edota galiziarren seme-alabek nolabaiteko asturiera hibridatua erabiltzen zutela modu naturalean eta guztiz ohartuki, presio instituzionalek edota aldarrikapenari lotutako jarrerek bitartekaritzarik egin gabe. Horrexegatik, beste faktore batzuek (hezkuntzak edo komunikabideek, besteak beste) eragina izan zuten, aitzitik, aurreko belaunaldian gertatutako hizkuntza-atzerakadan, baina, hala ere, epe ertainean gertatutako immigrazioaren eraginak ere kontuan hartu behar dira.
Nondik dator asturieraren potentzia sozial hori? Zer dela eta beretzen ditu beste hiztun gehiago? Zergatik da bere buruaren ezaguera izateko gai? Zer dela eta garatu zuen finkatze-prozesu bati hasiera emateko gaitasuna frankismoaren amaieran, bere aldeko hitzaldien babesa galdu zuenean? Erantzuna, berez, argi dago: asturiera hitz egiten delako, jakina; hau da, soziologiaren arabera, ohartuki hitz egiten delako sozializatzeko estrategia eraginkor gisa. Eta horrek, soziolinguistikaren aldetik, honako hau esan nahi du: nahiz eta asturieraren existentzia soziala (gora egiten ari dena) gaztelaniarekiko hibridazioa izan, hizlariak bi hizkuntza horien artean ezberdintasuna dagoelako nozioa dauka: hara, asturiera gaztelaniaren ezberdina dela, bere jatorria beste bat dela, eta bere testuinguru zein funtzionaltasun propioa daukala. Halaxe da, garai hartan jaiotako hizlariek, asturieraren existentzia soziala bera dela eta, beren belaunaldiko aldaerak dituen baino asturieraren forma indartsuagoekin eta gaztelaniaren hedapenetik babestuago dauden formekin daudelako kontaktuan, adibidez, aurreko belaunaldietan antzeman daitezkeen formak.
Kontua da, beraz, jakitea nola hitz egiten zuten ekonomia industrialaren eta hiri-ekonomiaren zabalkundearen aurretik jaiotakoek, Gerra Zibila piztu baino lehen jaiotakoek, alfabetatze kanpainen agerreraren aurretik jaiotakoek eta komunikabideen garapen handiaren aurretik jaiotakoek. Belaunaldi horiek ez dira hainbeste islatzen 1991eko eta 2002ko inkestetan, batez ere kontuan hartzen badugu esperientzia soziolinguistiko konplexuagoa eta eguneratuagoa jasoko luketela jada garai hartan, eta esperientzia horrek beren haur-hizkuntzarekiko pertzepzioa aldatu beharko zuela; beste hitzetan, pertzepzio hori iraindu edo idealizatuko zuela. Ezusteko egoera horietatik at, termino ante quem horretatik haratago aztertzen saiatu naiz, hain zuzen 1931. urtean lehenengo inkesta ezartzen duen terminoa, bertan agertzen diren zenbakiak analizatuz.
Aurretik aipatutako taulak abiapuntutzat hartuz, % 3ko erritmoko hizkuntza-ordezpena dagoela ikus dezakegu: gerra eta gerraostea bitarteko belaunaldietan, gaztelaniazko elebakarren kopurua handitu zen proportzio honekiko: % 39,5tik % 42,5ra. Asturierazkoen kopuruak behera egin zuen modu antzekoan (% 3,5eko aldea; % 36tik % 32,5ra), eta horrela ikus daiteke elebidunei dagozkien datuekin aldiberekotasuna dagoela (% 24,5 eta % 25). % 3ko irristatze hori hamabost urtero aplikatuz gero, honako ikuspegi hau postula genezake 1900. urte inguruan jaiotakoak kontuan hartuz:
Gaztelania Asturiera Biak
33,5 % 39 27,5
Asturieraz egiten duen % 66,5 eta gaztelaniaz egiten duen % 61 daukagu. Asturierak, beraz, gerraostean jaiotako gurasoen eta aitona-amonen bi heren inguru beretzen ditu, eta betekizun oso garrantzitsua dauka bai beren etxeko esperientzian, bai beren hizkuntza-kontzientziaren finkapenean, nahiz eta garai hartan hizkuntzak gero eta beherago egin. Llerak 1991ean egindako inkesta garbiaren datuei jarraikiz (sakontasun historiko handiena duena, hain zuzen), bi adin-talde zaharrenen eboluzioa hau izango litzateke:
Gaztelania elebakarra Asturiera + elebiduna
1931 aurretik jaiotakoak 25 75 (51+24)
1945 aurretik jaiotakoak 33 67 (39+28)
Orokorrean, Lleraren datu garbiek asturierari mesede egiten dioten zenbaki guztiz positiboagoak erakusten dizkigute 1991ean, eta, ordea, baita lan honetan antzeman egin den baino hizkuntza-ordezpeneko erritmo handiagoa ere. Izan ere, Llerak 1900. urterako postulatutako egoera ia berdin-berdina iradokitzen du 1931tik 1945era arteko tarterako. Hau da, gaztelaniaren hedapena eta finkapena aurreratzen dugu belaunaldi batean, baina erritmo baxuagoa ezartzen diogu: %3koa hamabost urtero, eta ez % 9koa, Lleraren datuek estimatzen dutenez denbora-tarte berdinerako. Zentzuzkoa da gerraurrean zehar asturiar hiztunen inguruko datuak goitik behera zuzentzea, baina ia % 10eko hizkuntza-atzerakada egotea hamabost urtero gehiegizkoa izan daiteke XX. mendearen lehen herenaren asturiar soziologiarentzat.3
Kontuan har ditzagun garai hartako erroldek eskainitako beste datu egoki batzuk4. 1900ekoak, 627.069 biztanlerekin, hiritarren % 23,16 jasotzen du, eta, ordea, baserritarren % 76,84. Datu horiek guztiz kontrakoak dira gaur egungoekin konparatuta. Distribuzio hori eta gaztelaniazko elebakartasunaren zein asturiar hiztunen ehunekoak antzekoak dira. Hasteko, hirietako udaletxeak (Oviedo, Gijón…) ez dira soilik hirietakoak; izan ere, landaren eta biztanleriaren ehuneko handi bat udaletxe horien parte dira, eta, era berean, hirietako egitura dituzten hainbat herrixkek landa-udaletxeak osatzen dituzte. Gainera, herrixka horietako elite txikien artean, gaztelaniaren hedapenari mesede egiten dioten ohiturak nagusi izan zitezkeen, Caveda edo Munthe autoreek (beste batzuen artean) XIX. mendetik aurrera nabarmendu zutenez. Horrez gain, ez genuke iradoki behar garai hartako hiriko biztanleria guztiz gaztelaniaztatuta zegoenik, ia mende bat geroago ikuspegi guztiz zehaztuago bat egiaztatzen baitzen, aurretik ikusi dugunez. Erroldetan islatutako gizarte mota horrek frogatzen du interakzio- eta dependentzia-maila oso handia zegoela hiriaren erdialdeekiko (gaztelaniaren hedapenaren gune birtualak) zein hirietako landa-eremuekiko (non asturieraren hizkuntza-tradizioa nagusi den), eta horrek pentsarazten digu asturieraren presentzia hirietan nahiko indartsua zela. Hori dela eta, kontaktuko egoerei lotutako hipotesiari jarraikiz, iradoki dezakegu hirietan hizkuntza-talka handia dagoela, bai eta kontzientzia bereizgarria mantentzeko baldintza aproposak ere.
Ekonomiari dagokionez, nekazaritza eta abeltzaintza nagusi ziren (% 82,1) industria (% 8,2) edo zerbitzua (% 9,7) bezalako hiriko lanbideen aldean. Datu horiek adierazten dutenez, asturierazko gaitasunaren inguruko datua handitu zen, hizkuntza hori, tradizionalki, ia pribatiboa baitzen sektore horretan. Bestalde, gaztelania hirugarren sektoreko hizkuntza nagusia izanik, biztanleriaren % 10etik hurbil dagoen lastaira estatistikoa egotzi beharko genioke hizkuntzari. % 10 hori gaztelaniaren hedapen eta finkapenaren muina zen, eta soziologiaren testuinguruan, hedapen horren iturri nagusia. Meatzaritza (hau da, industria-biztanleriaren % 8,2) asturiar hiztunez beteriko muin indartsua izan da; meatzari gehienak baserritik zetozen, eta oso lotuta zeuden landa-munduari. Meatzaritza-kultura, ziur asko, meategietara immigratutako biztanleak baretu zituen iturri nagusia izan zen, asturieraren funtzioa, ideologia indartsua duen testuinguru soziologiko batean, klaseko hizkuntzarena baitzen bertan. Antzeko eran, eta Diego Catalánen ustez, industria-muinak Avileseko eremuan egoteak baimendu zuen erdialdeko hainbat konponbide hedatzea mendebaldera, gaztelania bera baino prestigio handiagoko tokiko eredu gisa.
Alfabetizazioari dagokionez, 1900eko erroldak bakarrik bereizten zituen irakurtzen zekiten biztanleak eta irakurtzen eta idazten zekitenak, eta erroldaren arabera, biztanleen % 46,7 alfabetatua zen; % 55,3, aldiz, analfabetoa. Datu hori garrantzi handikoa da, urte horietan gertatutako gaztelaniaren hedapenak eragina izan baitzuen hezkuntzan. Testuinguru horretan, biztanle elebakarren % 40 eta asturieraz hitz egin zezaketen % 66,5 egotea estimazio onargarria da, batez ere datu hori landako biztanleriari dagokion datuarekin gurutzatzen bada, kontuan izanda landa-eremuan analfabetismoa nagusi zela.
Hori esanda, azter dezagun berriro aurretik aipatutako behaketa bat. 1946an, Catalánek eta Galmések adierazi zuten Asturiaseko erdialdean hitz egiten zen asturiar estandarra ekialdean finkatu zela, gaztelania baino indar erreferentzial gehiagorekin ere, mendebaldean ikusi berri denez. Idazle horiek fenomeno hori ardaztu zuten hiriko erdialdeekin ongi komunikatutako herriko gazteen artean, eta lehen hezkuntzatik hain haratago ez zihoan prestakuntza-maila zehatz bati lotu zuten. 1925ean jaiotako gazte bat, gutxi gorabehera, 1900. urtean (gure erreferentzia-urtea) jaiotako norbaiten seme-alaba izango zatekeen. Nola azaldu genezake, azken finean, behaketa horren zentzua?
XIX. mendearen amaieratik aurrera, asturiar literaturak gora egin zuen pixka bat, eta egunkari, eskuorri eta liburuxken bidez ezagun bilakatu zen, bai eta hainbat errezitaldi eta antzezpenetan ere. Estetikari begira, literatura mota guztiz ezberdina zen, baina oso popularra, eta, gainera, nolabaiteko kanon jatorra ezarri zuen, XIX. mendeko kostunbrismotik eta XX. mendearen lehen hamarkadetako erregionalismotik oso gertu dagoen asturiera denaren identitate-eredua. Oso ezohikoa zen liburuxka horietako 6.000 ale baino gutxiago argitaratzea (García 2004: 193), eta kontuan hartuz alfabetatutako biztanleen ehunekoa % 46,7koa zela (hau da, 300.000 biztanle baino gutxiago), hedapen-maila nahiko ona inplikatu zuen horrek, bai eta aleak asturieraz argitaratu eta zabaltzeko izugarrizko motibazioa ere.
Beraz, ez da harritzekoa 1946ko gazteek, tokiko aldaeraren bat jatorriz hitz egiteaz gain, hizkuntza-eredu baten erreferentzia gutxi gorabehera estandarizatuaz eta, nola edo hala, prestigiozkoaz jabetzea. Horrek beren hizkuntza-kontzientzia sendotu zuen. Sendotze hori beren oinarrizko irakaskuntza-mailatik zetorren, hain zuzen, eta garai hartan garbiki hiritarrak ziren jarraibide soziokultural zehatz batzuekin zetorren bat. Horrez gain, ezin dugu asturieraren pisu demografikoa ahaztu, oraindik nagusia garai hartan. Ondorioz, urte horretan jaiotakoek, testuinguru tradizionaletik oso urrun dagoen testuinguru batean (50eko eta 60ko hamarkaden testuinguruan) sozializaturik egon arren, hizkuntza-kontzientzia sendo bati eusteko argumentu onak zituzten orduan ere. Handik aurrera, frankismopeko asturiar gizartearen norabideak ez zion, inondik inora, ez asturieraren finkapenari, ez bere garapenari mesederik egin. Jasotako kontzientzia horren sendotasunari esker, baina, azal daiteke (gaztelaniaren hedapenari lotutako presioak eraginda) 70eko hamarkadako asturieraren hizkuntza-mugimenduaren agerrera; izan ere, aurretik aipatutako belaunaldia hamarkada horretan hazi zen.
Gaur egungo Asturiasek hizkuntzaren suspertze-prozesuari buruzko bere istorio propioak sortu ditu poliki-poliki, betiere hainbat jarrera (bai asturieraren normalizazioaren aldekoak, bai hizkuntzaren kontrakoak) legeztatzeko asmoz. Azterketa honetako lehen mailako interesa estimazio guztiz kuantitatiboak egitea da, jakiteko nortzuk dauden egoeraren alde eta nortzuk kontra, edo nortzuk hitz egiten duten edo ez asturiera. Soziolinguistikak kontu horiek guztiak modu argi edo ez hain argian landuz joan da, eta gaur egungo hizkuntza-paisaiaren ikuspegi fidagarri bat ekartzea lortu du. Zentzu inperatibo hori aurkitzeko, ez genukeen debate publikorako edo gure gizarte- zein hizkuntza-errealitatearen gakoak ulertzeko sortutako esparru diskurtsibo batetik haratago joan beharko. Hala eta guztiz ere, azaleko hurbilketa soil batek garrantzi soziologikoa duten berezko dinamika zehatz batzuk aurkitu ditu asturiarren hizkuntza-bizipenean, debatearen hainbat topiko zalantzan ipintzen dituztenak. Asturiera ez da gaur egun arte ailegatu gizarterako inolako funtziorik ez daukan erreminta gisa, konplot politikoen, mimetismoen edota jokabide faltsuen bidez garatua, eta, horrez gain, asturieraren aldarrikapenaren gaur egungo indarra ez dator bat Asturiaseko hainbat eliteren buruargitasunekin edota buru-ukatzeekin. Asturiera betidanik egon da han, eta, gaur egun, antzeman daitekeen berezko argia ematen du. Zenbaiten axolagabetasunak ez bazuen argi hori ikusi izan nahi, edo beste batzuen maltzurkeriak argi horien islak erabili nahi bazituen ustekabeko distira batez dohatzeko, hori ez da soziolinguistikari inporta zaion kontua, eta ez da, inondik inora, hizkuntza normalizatzeko estrategia benetan eraginkor bat definitzeko kontu erabilgarria.
Bibliografia
Catalán Menéndez-Pidal, Diego (1956). El asturiano occidental, in Romance Philology 10 (71-92)
Catalán Menéndez-Pidal, Diego & Galmés de Fuentes, Álvaro (1946). Un límite lingüístico, in Revista de Dialectología y Tradiciones Populares 2 (196-239).
Caveda y Nava, José (1989). Colección de poesías en dialecto asturiano. Uviéu, Alvízoras.
D’Andrés Díaz, Ramón (1993). Encuesta sociollingüística nuna parroquia asturiana (Deva-Xixón). Uviéu, Universidá d’Uviéu.
D’Andrés Díaz, Ramón (2002). L’asturianu urbanu mínimu. Delles hipótesis, in Lletres Asturianes 81. (21-38).
Fernández Lorences, Taresa (2011). Alternancia y mestura de códigu asturianu / español: problemes nel determín de les fronteres llingüístiques, in Lengua, ciencia y fronteras. Uviéu, Universidá d’Uviéu (191-211).
García Fernández, Antón (2004). Public lecteur, diffusion et thématique dans la litterature en asturien de nos jours, in Lengas 56 (187-208)
García García, Serafina (2008): El asturiano en la obra de Ramón Menéndez Pidal (1869-1968) in Cien años de filoloxía asturiana (1906-2006). Uviéu, Alvízoras & Trabe (43-68)
González Riaño, Xosé Antón (1994). Interferencia lingüística y escuela asturiana. Uviéu, Academia de la Llingua Asturiana.
González Riaño, Xosé Antón & García Arias, Xosé Lluís (2006). Estudiu sociollingüísticu de Lleón. Uviéu, Academia de la Llingua Asturiana.
Jovellanos, G. M (1981). Cartas del viaje de Asturias. Salinas, Ayalga.
Llera Ramo, Francisco (1993). Los asturianos y la lengua asturiana. Estudio sociolingüístico para Asturias, 1991. Uviéu, Principáu d’Asturies.
Llera Ramo, Francisco & San Martín Antuña, Pablo (2002). II Estudio sociolingüístico para Asturias. Uviéu, Academia de la Llingua Asturiana.
Llera Ramo, Francisco & San Martín Antuña, Pablo (2005). L’asturianu en Xixón. Primer encuesta sociollingüística municipal. Xixón, Ayuntamientu de Xixón.
Martínez Álvarez, Josefina (1967). Bable y castellano en el concejo de Oviedo. Oviedo, Universidad de Oviedo.
Menéndez García, Manuel (1963). El Cuarto de los Valles (Un habla del occidente asturiano). Oviedo, IDEA.
Munthe, Ake W:son (1987): Anotaciones sobre el habla popular de una zona del occidente de Asturias. Uviéu, Universidá d’Uviéu
Rodríguez Castellano, Lorenzo (1954). Aspectos del bable occidental. Oviedo, IDEA.
Rodríguez Valdés, Rafael (2009). Discursos llingüísticos y movimientu obreru na Asturies decimonónica. Uviéu, Trabe.
SADEI (1984). Asturias. Segunda encuesta regional. Oviedo, Principado de Asturias.
Viejo Fernández, Xulio (2002). Sociollingüística y lliteratura asturiana nel sieglu XVII, in Actes del ciclu de conferencies La Lliteratura Asturiana nel IV Centenariu d’Antón de Marirreguera. Uviéu, Principáu d’Asturies. (27-58).
Weinrich, Uriel (1974). Languages in contact. Findings and Problems. Paris-The Hague, Mouton.
____________________________
Hurbil-hurbileko aurrekariari egiten zaio erreferentzia; SADEIko inkestaren helburua zen 1985ean gaztelaniaz baina asturiar doinuarekin (%48,6) hitz egiten zutenak eta asturieraz edo bablez (%29,13) hitz egiten zutenak bereiztea.
2 2002an, etorkinek Asturiaseko biztanleriaren %16,3 osatzen zuten; %13,4 Espainiako beste hainbat tokitik zetorren, eta %2,9 beste herrialde batzuetatik. Etorkin horiei inkesta egiteko, Llera Ramo taldeak kontuan hartu zituen aita eta ama asturiarrak zituzten pertsonen %70, guraso mistoak zituzten pertsonen %14,8 eta gurasoak etorkinak zituzten pertsonen %15 (Llera, 28. orr.). Lan honen arabera, inkestatutakoen %30 inguruk adierazi zuen asturiarra ez zen beste hizkuntza bat erabiltzen zutela etxeko hizkuntza gisa.
3 Hizkuntza-erabilera errealetik haratago, kontuan hartu beharra dago psikologiari lotutako gako bat. XX. mendearen lehenengo herenean (oparotasun erlatiboko garaia Asturiasen) gaztelaniaren instituzionalizazioak aurrera egin zuen hezkuntza-sistema hedakor baten bidez, komunikabideen bidez, aurrera eramandako gizarte- eta politika-mugimenduen bidez, kultura- eta langile-ateneoen bidez, etab. Gaztelaniaren instituzionalizazio gorakorrak ez du inplikatzen, berez, jendeak gaztelaniaz hitz egitea maiztasun gehiagorekin, baina, ziurrenik, gaztelaniaren hedapenaren pertzepzio psikologiko mehea inplikatzen du, eta, beraz, bere garaipena gizartean.
4 http://www.ine.es/inebaseweb/pdfDispacher.do?td=69583&ext=.pdf
More
Less
Translation education
Bachelor's degree - University of the Basque Country
Experience
Years of experience: 6. Registered at ProZ.com: Sep 2018.